Табиғи апаттар, соның ішінде жойқын жер сілкіністері кезінде мемлекеттік бюджетке түсетін жүктемені қалай азайтуға және азаматтардың мүлкін қорғауға болады және бұл үшін басқа елдерде не істеліп жатыр – Zakon.kz. материалдарында

Қазақстан аумағының басым бөлігі түрлі табиғи апаттар ұшырау аумағында екені құпия емес. CAREC және Азия даму банкінің (АДБ) бағалауы бойынша Қазақстанда жер сілкінісі қаупі нәтижесінде орташа жылдық шығын 58 млн. долларға бағаланады. Су тасқынынан келтірілген шығын одан да жоғары бағаланады – 419 миллион доллар.

Болжам бойынша, су тасқыны жыл сайын орташа есеппен 61 мыңнан астам адамға қатты әсер етуі мүмкін, ал жер сілкінісі жылына 42 өлімге әкелуі мүмкін. Бұл ретте жер сілкінісінен 6,5 мыңға жуық адам ауыр зардап шегуі мүмкін.

Мұндай деректер «Орталық Азиядағы апаттар қаупінен қорғаудағы алшақтықты азайту» зерттеуінде келтірілген.

АДБ мәліметтері бойынша, өткен жылы Пәкістандағы жойқын су тасқыны шамамен 33 миллион тұрғынның өміріне әсер етті, ал шығын шамамен 30 миллиард долларды құрады. Биылғы жылы ел тағы да 6,5 балдық жер сілкінісін бастан кешірді, одан Ауғанстан мен Орталық Азияның бес елі де зардап шекті. Абай облысындағы Қазақстандағы орман өрттері 60 мың гектарға дейін жерді жойып, 14 адамның өмірін қиды. Залал туралы нақты деректер әлі айтылған жоқ.

«Бұл оқиғалар Орталық Азия мен оның көршілерінің су тасқыны мен жер сілкінісі сияқты көптеген табиғи қауіптерге ұшырағанын қайғылы еске салады» АДБ

Мәселенің шешімі - міндетті сақтандыру

«Халық» СК Басқарма төрағасының міндетін атқарушы Кайсар Абдирдің айтуынша, Қазақстандағы табиғи апаттар қаупінің өзектілігі әсіресе Арыс қаласындағы жарылыстардан, еліміздің бірнеше облысындағы су тасқыны мен өрттен, Алматы мен Талдықорған қалаларындағы тәртіпсіздіктерден кейін күшейе түсті.

«Жер сілкінісі, су басу, су тасқыны, өрт және дауыл сияқты табиғи апаттар қаупі жоғары өңірлердің ерекшеліктерін ескере отырып, азаматтардың мүлікті міндетті сақтандыру шарттарын жасасуға қызығушылығын ынталандыруға бағытталған шаралар кешенін әзірлеу қажет». Кайсар Абдир

Алайда, шетелде болашақта шығындарды азайту үшін өз қателіктерінен және басқа адамдардың қателіктерінен сабақ алу әдетке айналған болса, ал Қазақстанда аяушылық, қайғыға ортақтасу және қорқыныш сияқты алғашқы реакцияны күйкі тірлік өзгертіп, «бір аптадан кейін» бәрі ұмытылады, - дейді Кайсар Абдир.

«Нәтижесінде, сақтандыру компанияларымен жауапкершілікті бөлісу үшін азаматтар мен заңды тұлғаларды төтенше жағдайлар мен табиғи апаттар қаупінен сақтандырудың міндетті жүйесін дамытуға бағытталған, құзыретті органдар ұйымдастырған жұмыстың орнына біз сақтандырушылардың кеңселеріне жеткен саналы азаматтардың аз ғана тобын көреміз». Кайсар Абдир

Спикер Түркия мен Сирияда ондаған мың адам қаза тауып, жүз мыңнан астам адам зардап шеккен жер сілкіністерінің өзі Қазақстанда тиісті резонанс тудырмағанын айтты. Алайда, 2013-2014 жылдары жер сілкінісінен мүлікті міндетті сақтандыруды енгізу мәселесі көтерілген болатын.

Бұл не үшін қажет?

АДБ апаттарды қаржыландыру және сақтандыру жөніндегі бас маманы Томас Кесслердің айтуынша, үкіметтер апаттардан қаржылық қорғаудың әртүрлі тетіктерін жасайды, бірақ барлық елдерде тәуекелдерден қорғауды қаржыландыру үшін жеткілікті ресурстар жоқ.

«Табиғи апат болған жағдайда қаржыландыру оқиға басталғаннан кейін жоспарланбаған қарыз алу, бюджетті қайта бөлу және гуманитарлық көмек түрінде тартылады. Бұл тәсіл қаржыландыруға қол жеткізуді тез ұйымдастыра алатын жеткілікті фискалдық кеңістігі бар елдерде жұмыс істей алады. Алайда, мүмкіндігі шектеулі үкіметтер шығындарды жүзеге асыру үшін көбінесе гуманитарлық көмекке сүйенеді, ол маңызды рөл атқарады, бірақ көлемі, қабылдау жылдамдығы бойынша әр түрлі болуы мүмкін және әрдайым кепілдік берілмейді». Томас Кесслер

Кайсар Абдирдің пікірінше, өтемақыға жүздеген миллион бюджет қаражатын жұмсамау үшін бұл жауапкершілікті сақтандыру компанияларымен бөлісу қажет. Бұл төтенше жағдайларды жою кезінде мемлекеттік бюджетке түсетін жыл сайынғы жүктемені айтарлықтай төмендетеді, ал азаматтар ең аз қажетті қаржылық қорғаныспен қамтамасыз етіледі.

«Бұл жағдайда сақтандыру өнімдері барынша қол жетімді, технологиялық және ыңғайлы болады, яғни құны бірнеше есе төмендеуі мүмкін. Ыңғайлылық пен қарапайымдылық әрқашан сұранысқа ие болады». Кайсар Абдир

Сарапшы бұл үшін қазірдің өзінде «жұмыс істейтін» шетелдік тәжірибені қарастырудың мағынасы бар деп санайды: міндетті сақтандыру тетігін құруды, осы түрді тарифтеуді, актуарлық есептеулерді және қайта сақтандыруды қорғанысын пайымдайтын, ықтимал шығындарды есептеу үшін апатты моделі бар кеңесшілерді шақыру керек.

«Мұның бәрі маңызды фактор болып табылады, өйткені халықаралық қайта сақтандырусыз жергілікті сақтандыру нарығы Алматыдағы жер сілкінісі сияқты барлық қазақстандықтарды толғандыратын, тіпті шағын, апатты оқиғаға төтеп бере алмайды». Кайсар Абдир

Спикер сақтандыру компаниялары жеке тұлғалардың және инфрақұрылым объектілерінің жылжымайтын мүліктерін қалпына келтіруге, оның ішінде қайта сақтандыру есебінен қатысатын жағдайда бюджеттік ресурстар іс жүзінде тартылмайтынын түсіндірді.

Алайда, қазіргі жағдайдағы жойқын оқиға кезінде Қазақстан бірнеше жыл бойы апат салдарын жою сатысында болады, бұл ретте ел бюджетінде дамуға қаражат қалмайды.

Азаматтар үшін мемлекет пен жеке сақтандыру компанияларының тандемі тиімді, өйткені егер қазір төтенше жағдай кезінде зардап шеккендер әлеуметтік норма негізінде өтемақы алатын болса, ал сақтандырушылар сақтандыру төлемдерінің көлемін бір шаршы метрге орташа нарықтық баға негізінде есептейді және сақтандыру төлемінің сомасы көп болады, деп түсіндірді сақтандырушы.

Әлемдік тәжірибе

Жапонияда жер сілкінісінен зардап шеккендердің өмір сүру жағдайларын тұрақтандыру мақсатында үкімет жеке сақтандыру компаниялары жасаған жер сілкінісінен сақтандыру міндеттемелерін қайта сақтандырады. Жапонияның қаржы министрлігінің мәліметтері бойынша, қайта сақтандыру сыйлықақылары жер сілкінісін қайта сақтандыру үшін арнайы шотта бөлек жиналады және басқарылады. Қайта сақтандыру бойынша талаптар жеке сақтандыру компанияларына үлкен жер сілкінісі кезінде төленеді.

Бұл ретте сақтандыру тұрғын үй мақсатындағы ғимараттар мен тұрмыстық заттарға қолданылады. Бірлік жер сілкінісі үшін үкімет төлеуге тиісті қайта сақтандыру талаптарының сомасы белгілі бір лимит шегінде белгіленеді.

Кайсар Абдир Түркиядағы жер сілкіністерінен тұрғын үйді міндетті сақтандырудың ұлттық бағдарламасы (Turkish Catastrophe Insurance Pool) жер сілкінісі зардаптарының едәуір бөлігін тәуекелдерді қайта сақтандыру есебінен жабуға мүмкіндік беретінін атап өтті. Осылайша, бүкіл әлемнің сақтандырушылары зардап шеккен мүлікті қалпына келтіруге қатысады. Ұқсас механизм сол Жапонияда және басқа елдерде жұмыс істейді.

Алдын-ала ұйымдастырылған, табиғи апаттар қаупін қаржыландыру - инфрақұрылым мен экономиканы қалпына келтірудің маңызды көзі бола алады, дейді Томас Кесслер.

«Мұндай қаржыландырудың екі түрі бар: тәуекелдерді беру немесе тәуекелдерді сақтау. Тәуекелдерді беру стратегиялары деп аталатындарға сақтандыру мен апаттық облигацияларды пайдалану жатады. Олар ықтимал шығындарды сақтандыру компаниялары немесе облигацияларды сатып алатын инвесторлар сияқты үшінші тұлғаларға аударуға мүмкіндік береді». Томас Кесслер

АДБ маманы ауыр апаттармен байланысты ықтимал қауіптерді беріліс механизмінің көмегімен қорғаған дұрыс деп санайды.

«Бүкіл ел бойынша жойқын жер сілкінісі немесе су тасқыны әкелуі мүмкін шығындар, мысалы, тәуекелдерді беру тетіктері арқылы жақсы жабылады. Ең төтенше жағдайлар болған жағдайда, әсіресе аумағы үлкен елдерде, сақтандыру қызметтері, қайта сақтандыру және капитал нарықтарында қол жетімді сақтандыру мүмкіндіктері шектеулі болуы мүмкін. Мұндай жағдайларда оқиға басталғаннан кейін бөлінетін донорлардың көмегі маңызды рөл атқарады». Томас Кесслер

Оның айтуынша, Әзірбайжанда, Грузияда және Қазақстанда су тасқынынан, жер сілкінісінен болған шығындарды өтеуге мүмкіндік беретін шаралар енгізілді. Бірақ ауқымды апат болған жағдайда залалдың мөлшері бұл ресурстарды толығымен түгесетіндей болуы мүмкін.

Қалалар үшін қауіп және сақтандыру құны

«Халық» СК сарапшысы жер сілкінісінен, әсіресе жойқын жер сілкінісі қаупі жоғары қалаларда міндетті сақтандыру қажеттілігіне жеке тоқталды. Және, атап айтқанда, Алматыда.

«Мысалы, Алматыда бүкіл қала бойынша аса қауіпті тектоникалық ақаулар аймағында орналасқан салыстырмалы түрде жаңа тұрғын үй кешендерінің тізімін алсақ. Мұндай тұрғын үй кешендерінің кем дегенде 10%-ы барлық қажетті халықаралық стандарттар бойынша салынғанына үлкен күмән бар. Түркиядағы жақында болған жер сілкінісінің мысалында біз бірінші қатты жер сілкінісінен кейін-ақ құлаған қабырғаларды көрген кезде, мұндай нормаларды сақтаудың қаншалықты маңызды екенін түсінеміз. Сондықтан Алматыда жер сілкінісінен міндетті сақтандыру қажеттілігі әлдеқашан пісіп жетілген».- Кайсар Абдир

Айта кетейік, соңғы сейсмикалық карталарға сәйкес Алматының барлық аумағы жер сілкінісі ықтималдығы 9-10 баллға дейінгі сейсмикалық қауіпті аймақта орналасқан.

Сақтандырушының мәліметінше, құны 40 млн. теңге болатын пәтер үшін жер сілкінісі қаупін ескере отырып, сақтандырудың сомасы шамамен жылына 40 мың теңгені немесе айына 3 мың теңгеден сәл асатын соманы құрауы мүмкін. Мұндай сақтандыру сақтандыру жағдайындағы барлық дерлік зиянды жаба алады. Бірақ көптеген қазақстандықтар үшін мұндай сома да тым ауыр болуы мүмкін. Сондықтан сақтандыру қорғанысының пайдалылығы мен қажеттілігіне қатысты азаматтардың санасына ғана үміт артудың қажеті жоқ.

Бұған дейін қазақстандық сақтандыру компанияларының өкілдері Қазақстандағы тұрғын үйді түрлі тәуекелдерден сақтандыру қанша тұратынын айтып берген болатын.